Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym
Rozwój emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym.
Współcześnie, w dobie szybkiego rozwoju techniki komputerowej, ekspansji Internetu, podążaniem za sprawami materialnymi, rozwój emocji u dzieci oraz kształtowanie umiejętności społecznych jest bardzo ważne. Podstawą kształtowania właściwych zachowań u dziecka jest udzielanie mu wsparcia emocjonalnego. Przyjemne uczucia, takie jak: radość, szczęście, miłość dodają pewności siebie, pomagają osiągnąć spokój i uczą optymizmu. Natomiast w przykrej sytuacji, dziecko często jest bezradne, narażone na stres i nie wie, jak poradzić sobie ze złością lub smutkiem. Dlatego tak ważne jest abyśmy pomagali dzieciom w rozpoznawaniu emocji u siebie i innych, rozwijali umiejętności panowania nad własnymi emocjami oraz prezentowali w jaki sposób okazywać emocje adekwatne do okoliczności.
Podczas całego rozwoju dziecko uczy się reagować emocjonalnie na doświadczenia, które były i są jego udziałem. Emocje są wynikiem oddziaływania czynników wrodzonych oraz doświadczeń z praktyki. W ich powstawaniu ogromne znaczenie mają spontaniczne i świadome wpływy otoczenia. To w jaki sposób dziecko wyraża emocje zależy od wzorców, jakie mu dostarczono w środowisku wychowawczym, a zachowanie dziecka jest naśladowaniem zachowań dorosłych z jego najbliższego otoczenia, czyli jego rodziców.
Pierwsze doświadczenie społeczne, które mają miejsce w rodzinie, wpływają na dokonywanie wyborów w przyszłości w sytuacjach trudnych i złożonych, w których uczestniczy już dorosły człowiek. Rodzina zaspokajając potrzeby emocjonalne dziecka czyni to w sposób spontaniczny dzięki swojemu istnieniu oraz dzięki opiece i trosce, jaką przejawiają rodzice wobec dzieci. Tylko miłość i akceptacja rodziców oraz zwartość rodziny stanowi podstawę pełnego psychospołecznego rozwoju dziecka.
Dzieciom w wieku przedszkolnym towarzyszy wiele zmian. Otwierają się one ku światu, zarówno w sensie eksplozji poznawczej, jak też w sensie stawania się istotą uspołecznioną, coraz bardziej świadomą siebie i obecności innych ludzi. Poza doświadczeniami rodzinnymi pojawiają się jeszcze relacje społeczne, które w sposób gwałtowny wywołują zmiany czynności rozwojowych u dzieci. Wychodzą one poza ramy środowiska, które jest im najbardziej bliskie, znane i bezpieczne. Muszą nauczyć się funkcjonować w środowisku przedszkolnym oraz sprostać wielu zadaniom, które spotykają na swojej drodze.
Wiek przedszkolny charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem uczuć oraz większym ich natężeniem w porównaniu z poprzednimi okresami (od narodzin do 2 roku życia). Dzieci w wieku od trzech do siedmiu lat bardzo intensywnie przeczuwają swoje uczucia i z różnym natężeniem. Ich zachowanie wyraźnie wskazuje na zaniepokojenie czy zaintrygowanie. Widoczne są bardzo żywiołowe reakcje w gestach, wypowiedziach lub wyrazie twarzy. Nieodłącznym towarzyszem każdej czynności w początkach okresu przedszkolnego (3-4 lata) jest impulsywność i afektywność. Szybko budzące się reakcje szybko też gasną. Nieumiejętność opanowania swych reakcji wynika z niedojrzałości układu nerwowego, oraz przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania. Z tego względu warto zwrócić uwagę na rolę przedszkola w kształtowaniu dziecięcej wrażliwości.
Udział w życiu przedszkolnym stanowi niepowtarzalną okazję do poznawania innych ludzi, ich punktów widzenia i przeżywania rzeczywistości. Stwarza również możliwość skonfrontowania zachowań innych z własną wizją świata. Tożsamość dziecka w wieku przedszkolnym kształtuje się na wielu płaszczyznach. Jedną z aktywności o bardzo wyrazistym charakterze jest inicjatywa dziecka. Spostrzega ono siebie jako osobę autonomiczną, zdolną do wyrażania własnego zdania. Stąd tak często obserwować można najróżniejsze sytuacje kiedy dziecko stawia opór i nie zgadza się na propozycję rodzica. Często też poszukuje sposobów pozwalających zaznaczyć ową autonomię (samo próbuje włożyć buty, pomimo, iż nie opanowało tej umiejętności, nie podaje ręki przechodząc przez ruchliwą ulicę, nie pozwala obejrzeć wykonanej w przedszkolu pracy, płacze lub krzyczy, jeśli nie otrzymało ulubionej zabawki). W tym wieku dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę ze swojego wpływu na otoczenie i często próbują to wykorzystywać. Przykłady można mnożyć przyglądając się toczącemu się życiu przedszkolnemu w szatni, kiedy to rodzice przyprowadzają lub odbierają swoje pociechy. Uwidaczniają się wówczas relacje rodzinne, ich charakter oraz struktura. Brak umiejętności tłumienia emocji przez dziecko lub zapanowania nad nimi w oczekiwany przez dorosłych sposób powoduje, że wyraża je bezpośrednio po zaistniałej sytuacji. Krzyk, płacz, leżenie na podłodze lub rzucanie bucikami – to wszystko wynika z potrzeby zasygnalizowania i wyrażenia odczuwanych lęków i niepewności. Reakcje są równie impulsywne przy wyrażaniu emocji pozytywnych. Jeśli dziecko ucieszy się z widoku rodzica – skacze piszczy, rozpędzone pędzi w jego ramiona, nie zważając na ewentualne przeszkody.
W przeciwieństwie do relacji dziecko – opiekun, funkcjonowanie w grupie rówieśniczej ma bardziej złożony charakter. Inicjatywa często przyjmuję formę takich zachowań jak wciskanie się, wkraczanie, atakowanie, gryzienie czy rywalizowanie. Trzyletnie dziecko wyraża lęki kierując agresję na innych. W wieku lat 5 pojawia się rywalizacja i potrzeba dominowania. To ona popycha dziecko do działania, realizacji osobistych pragnień prawie za wszelką cenę i bez względu na potencjalne zagrożenia. Życie przedszkolne wymaga dostosowania się do ustalonych reguł i przestrzegania zasad. Dążenie do realizacji własnych celów, czyli przejawianie inicjatywy następować musi w taki sposób, aby nie naruszać dobra i godności innych osób. Najtrudniejszym, a jednocześnie najlepszym momentem na wdrożenie dziecka do respektowania zasad i ukształtowanie umiejętności kompromisowego działania jest czas przebywania w grupie najmłodszej. Dziecko 3-letnie chłonie wiedzę całym sobą, jest otwarte i ciekawe świata. Stymulowanie postaw oraz kształtowanie osobowości w przedszkolu odbywa się w trakcie zabaw i pełnienia codziennych zadań. Szczególny wymiar w aspekcie kształtowania sfery emocjonalnej, przez cały okres przedszkolny, zyskuje dyscyplina. Oznacza ona nauczanie i nie jest tożsama z karą. Wyznaczanie granic sprawia, że dziecko czuje się pewne i bezpieczne. Należy zatem pamiętać o konsekwentnym zwracaniu uwagi na najdrobniejsze nawet reakcje oraz własną postawą uczyć nazywania i wyrażania emocji.
Każda z zaistniałych w przedszkolu sytuacji stanowi doskonałą okazję do tego, aby wdrażać dzieci do samodzielności. Samodzielność ta powinna być rozumiana szerzej niż tylko w kontekście opanowania określonych umiejętności, takich jak spożywanie posiłków, ubieranie się, czy wykonywanie czynności w zakresie higieny osobistej. Przede wszystkim powinna uwzględniać predyspozycje i zdolności dziecka umożliwiające mu sprawne funkcjonowanie w świecie. Podejmowanie wyzwań poszukiwanie rozwiązań, umiejętność zakomunikowania i wyrażenia potrzeb i przeżyć oraz kontrolowania ekspresji emocjonalnej, świadczą o dojrzałości emocjonalnej dziecka oraz harmonijnym rozwoju. W okresie przedszkolnym dzieci uczą się przystosowywać do innych, podporządkowują się normom i aktywnie uczestniczą w życiu grupy. Rozwija się u nich poczucie odpowiedzialności i wzrasta wspomniana samodzielność. Emocje są w tym okresie podstawowym wyznacznikiem odbioru otaczającego świata. Pozwalają nadawać określone znaczenie sytuacjom i przeżyciom oraz rozbudzają postawę empatii.
Rozpoznawanie emocji, ich nazywanie i wyrażanie to umiejętności niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie. Kształtowanie rozwoju emocjonalnego dziecka stanowi zatem wyzwanie dla współczesnego wychowania i edukacji. Niezwykle istotne jest stymulowanie wrażliwości emocjonalnej już we wczesnym etapie rozwoju dziecka, w taki sposób, aby przygotować je do sprawnego funkcjonowania w otaczającej rzeczywistości.
Literatura:
- Borowska Teresa „Emocje dzieci i młodzieży. Zasoby-rozwijanie”, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006 r.
- Filiozat Isabelle „W sercu emocji dziecka” wyd. Esprit, Kraków 2009.
- Górecka –Mostowicz Barbara „Co dzieci wiedzą o emocjach” Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2005 r.
- Matejczuk Joanna „Rozwój dziecka. Wiek przedszkolny” [w:] red. Brzezińska Anna „Niezbędnik Dobrego Nauczyciela” Wyd. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa.
Opracowała: Anna Gruszczyńska